Μάθηση για τη βιωσιμότητα

Η Ελλάδα ενσωμάτωσε τη μάθηση για τη βιωσιμότητα στα προγράμματα σπουδών στο πλαίσιο μιας διεπιστημονικής προσέγγισης. 

Η προσέγγιση αυτή διευκολύνει την ολιστική κατανόηση της βιωσιμότητας, συνδέοντας οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές πτυχές. 

Το διδακτικό μαθησιακό πεδίο «Περιβάλλον και εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη»(1) αποτελεί μέρος των νέων προγραμμάτων σπουδών προσχολικής, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης(2), τα οποία καλύπτουν τις περισσότερες συνιστώσες των ικανοτήτων βιωσιμότητας (Bianci G., 2022 και Eurydice, 2024).

 Η Ελλάδα έχει μακρά παράδοση στην κάλυψη περιβαλλοντικών ζητημάτων στα εκπαιδευτικά και περιβαλλοντικά κέντρα που έχουν συσταθεί με νόμο(3) από τη δεκαετία του 1990 για τη στήριξη των σχολείων. 

Οι εγκάρσιες δεξιότητες και οι ικανότητες βιοεπιστημών —δημιουργική σκέψη, κλιματική αλλαγή, περιβαλλοντική συνείδηση, κυκλική οικονομία, βιώσιμη ανάπτυξη— αποτελούν τα «εργαστήρια δεξιοτήτων», τα οποία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της καινοτόμου δράσης στα σχολεία (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2021α και 2022). 

Σκοπός είναι οι μαθητές να κατανοήσουν καλύτερα τον κόσμο στον οποίο ζουν, να ευαισθητοποιηθούν σχετικά με τα προβλήματα που συνδέονται με το περιβάλλον και να λάβουν βοήθεια ώστε να γίνουν ενεργοί πολίτες. Επίσης, υπάρχουν διεπιστημονικοί στόχοι που έχουν τεθεί, όπως για παράδειγμα ότι οι μαθητές, ως υπεύθυνοι πολίτες, θα πρέπει να γνωρίζουν τις συνέπειες των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον. 

Δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη μηχανισμοί παρακολούθησης. Είναι δυνατή η μάθηση βάσει έργων για περισσότερους από 3 μήνες, π.χ. σχετικά με το «Βιώσιμο σπίτι» ή το «Βιώσιμο σχολείο» (Eurydice, 2024). Επιπλέον, η Ελλάδα δεσμεύτηκε να εγκαινιάσει, κατά το σχολικό έτος 2024/2025, το πρόγραμμα «Ενεργές Δράσεις Πολιτών» από τα νηπιαγωγεία έως την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το πρόγραμμα θα επικεντρωθεί στην εξοικείωση των μαθητών με σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα.

Για τα επόμενα έτη θεσπίστηκε χάρτης βιωσιμότητας για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το 2021 η Σύνοδος Πρυτάνεων των Ελληνικών Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων κατάρτισε τον χάρτη βιωσιμότητας για τα πανεπιστήμια(4) για την περίοδο 2022-2030. 

Ορισμένα πανεπιστημιακά τμήματα έχουν θεσπίσει προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα για την εκπαίδευση στη βιωσιμότητα. Επιπλέον, σύμφωνα με τον νόμο 4957/2022, κάθε ελληνικό ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα υποχρεούται να καταρτίσει σχέδιο βιώσιμης ανάπτυξης. 

Το σχέδιο αυτό περιγράφει τις πρακτικές που εφαρμόζονται για την προστασία του περιβάλλοντος και την ενίσχυση των αρχών της βιωσιμότητας κατά τη διαχείριση των υποδομών και των επενδύσεών τους.

 Επιπλέον, συγκροτείται δίκτυο βιώσιμης ανάπτυξης από εκπροσώπους των ελληνικών ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, ως συμβουλευτικό όργανο της Συνόδου των Πρυτάνεων, για την προώθηση της επιστημονικής γνώσης, της έρευνας και της εκπαίδευσης σε θέματα βιωσιμότητας.

Οι εκπαιδευτικοί λαμβάνουν στήριξη στη διδασκαλία των μαθημάτων για τη βιωσιμότητα. Η Ελλάδα παρέχει συνεχή επαγγελματική εξέλιξη για τους εκπαιδευτικούς σχετικά με τη μάθηση για τη βιωσιμότητα στις βαθμίδες της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα «εργαστήρια δεξιοτήτων» παρέχει επίσης ειδική κατάρτιση εκπαιδευτικών(5) στην πρωτοβάθμια και στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και προσφέρει εκπαιδευτικό υλικό στους εκπαιδευτικούς. Επιπλέον, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και τα Κέντρα Εκπαίδευσης για το Περιβάλλον και την Αειφορία(6) διοργανώνουν ένα ευρύ φάσμα σεμιναρίων και στηρίζουν τους εκπαιδευτικούς στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση δραστηριοτήτων στα σχολεία (Eurydice, 2024).

Η επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση (ΕΕΚ) περιλαμβάνει κατάρτιση στον τομέα των πράσινων δεξιοτήτων. 

Η νέα εθνική στρατηγική για τις δεξιότητες του Οκτωβρίου του 2023 (Cedefop, 2024) προσδιορίζει τομείς παρέμβασης για τη βελτίωση των δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού. 

Στους τομείς αυτούς περιλαμβάνονται η καλλιέργεια της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και η προώθηση της υπεύθυνης περιβαλλοντικής συμπεριφοράς, η ανάπτυξη της κυκλικής οικονομίας και η προώθηση δραστηριοτήτων εξοικονόμησης ενέργειας, η επένδυση σε επαγγέλματα και δεξιότητες για το μέλλον και η ενίσχυση της καινοτομίας και της ανθεκτικότητας των επιχειρήσεων μέσω της αναβάθμισης του επιπέδου ψηφιακών δεξιοτήτων του πληθυσμού. 

Όσον αφορά τη συνεχή ΕΕΚ, η ελληνική Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης έχει εφαρμόσει προγράμματα αναβάθμισης δεξιοτήτων και επανεκπαίδευσης σε τομείς υψηλής ζήτησης, με έμφαση στις ψηφιακές και πράσινες δεξιότητες, τόσο για τους ανέργους όσο και για τους εργαζομένους, τα οποία υποστηρίζονται στο πλαίσιο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.

Οι προκλήσεις όσον αφορά την εφαρμογή της μάθησης για τη βιωσιμότητα είναι πολύπλευρες. 

Μία από τις κύριες προκλήσεις είναι ο συντονισμός και η συνεργασία μεταξύ των ομάδων συμφερόντων, δεδομένου ότι η μάθηση για τη βιωσιμότητα είναι ένα διεπιστημονικό θέμα με πολλές εμπλεκόμενες ομάδες συμφερόντων.

 Επιπλέον, η παροχή επαρκούς κατάρτισης των εκπαιδευτικών και ευκαιριών επαγγελματικής εξέλιξης για την αποτελεσματική ενσωμάτωση της εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα στις πρακτικές διδασκαλίας αποτελεί πρόκληση.

 Οι περιορισμοί ως προς τους πόρους, για παράδειγμα η έλλειψη οικονομικής στήριξης ή επαρκώς καταρτισμένων εκπαιδευτικών, θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν τις προσπάθειες για την προτεραιοποίηση της εκπαίδευσης στη βιωσιμότητα. 

Τέλος, η έλλειψη συστήματος παρακολούθησης, συμπεριλαμβανομένης της συστηματικής συλλογής δεδομένων σχετικά με την εφαρμογή της μάθησης για τη βιωσιμότητα, εμποδίζει τις προσπάθειες για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων που λαμβάνονται και τον εντοπισμό τομέων που επιδέχονται βελτίωση.

Πλαίσιο 1: Μη χρηματοδοτική στήριξη των σχολείων σε θέματα βιωσιμότητας

Η Ελλάδα παρέχει επίσης μη χρηματοδοτική στήριξη όσον αφορά τη μάθηση για τη βιωσιμότητα. Η μονάδα «Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση και Ψηφιακά Μέσα», η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού (στο εξής: Υπουργείο), διοργανώνει ετήσιους διαγωνισμούς για οπτικοακουστικές δημιουργίες μαθητών μέγιστης διάρκειας 10 λεπτών για διάφορα θέματα, συμπεριλαμβανομένων θεμάτων βιωσιμότητας. Οι δημιουργίες αυτές αποθηκεύονται σε ψηφιακό αποθετήριο και ορισμένες από αυτές μεταδίδονται στα εκπαιδευτικά πρωινά τηλεοπτικά προγράμματα του τηλεοπτικού καναλιού της Βουλής των Ελλήνων (Eurydice, 2024).
https://edutv.minedu.gov.gr/index.php/programma https://i-create.minedu.gov.gr/

2. Προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα

Ο αναθεωρημένος στόχος της Βαρκελώνης για τη συμμετοχή στην επίσημη προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα (ΠΕΦ) για παιδιά κάτω των 3 ετών στην Ελλάδα είναι φιλόδοξος. Ειδικότερα, η Ελλάδα καλείται να αυξήσει το ποσοστό συμμετοχής της κατά 13,3 εκατοστιαίες μονάδες(7), σε 42,8 %(8) το 2030 (από 29,5 % κατά μέσο όρο την περίοδο 2017-2021). Το 2023 το 29,5 % των παιδιών ηλικίας 0-2 ετών στην Ελλάδα συμμετείχαν στην ΠΕΦ(9) (ΕΕ 37,4 %). Η συμμετοχή αυτή επιδοτείται από τα ταμεία της πολιτικής συνοχής της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023).

Η Ελλάδα συνεχίζει τις προσπάθειες για αύξηση της συμμετοχής στην ΠΕΦ. Για να αντιμετωπιστεί το χαμηλό συνολικό ποσοστό συμμετοχής(10) από την ηλικία των 3 ετών έως την ηλικία έναρξης της υποχρεωτικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, έχουν ληφθεί μέτρα για τη βελτίωση της πρόσβασης σε ποιοτική ΠΕΦ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). 

Η καθιέρωση της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης από την ηλικία των 4 ετών εφαρμόζεται πλήρως από το σχολικό έτος 2021/2022 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022). 

Ενδεικτικά, το 2019(11) το ποσοστό ανήλθε σε 68,8 % έναντι του μέσου όρου της ΕΕ, της τάξης του 92,9 %, και έναντι του στόχου σε επίπεδο ΕΕ για το 2030, της τάξης του 96 %(12). Η παρακολούθηση είναι δύσκολη, καθώς δεν υπάρχουν πιο πρόσφατα στοιχεία για την Ελλάδα (Eurostat). 

Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες συνεχίζονται και το Υπουργείο προτίθεται να αναπτύξει ένα κοινό εκπαιδευτικό πρόγραμμα δράσης για την περαιτέρω αύξηση της συμμετοχής στην ΠΕΦ και τη βελτίωση των μηχανισμών για τον έγκαιρο εντοπισμό μαθησιακών δυσκολιών.

3. Σχολική εκπαίδευση

Το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση παραμένει μεταξύ των χαμηλότερων στην ΕΕ.

 Το 2023 μόνο το 3,7 % των μαθητών ηλικίας 18-24 ετών εγκατέλειψε το σχολείο έχοντας ολοκληρώσει μόνο την κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή χαμηλότερη βαθμίδα (ΕΕ: 9,5 %)(13). 

Με τον τρόπο αυτόν, το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση στην Ελλάδα έχει ήδη υπερκαλύψει τον στόχο σε επίπεδο ΕΕ για ποσοστό χαμηλότερο του 9 %(14). 

Πρόκειται επίσης για σημαντική μείωση κατά 6,4 εκατοστιαίες μονάδες την τελευταία δεκαετία. 

Οι γεωγραφικές ανισορροπίες κυριαρχούν, καθώς σε ορισμένες περιφέρειες (όπως η Στερεά Ελλάδα, η Ανατολική Μακεδονία – Θράκη, το Νότιο Αιγαίο) είναι έως και τρεις ή τέσσερις φορές υψηλότερο από ό,τι στην πιο πυκνοκατοικημένη περιφέρεια της Αττικής με πρωτεύουσα την Αθήνα. 

Στις πόλεις, το ποσοστό του 2,5 % είναι πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο του 8,6 % σε επίπεδο ΕΕ.

 Ωστόσο, η συνολική μείωση οφείλεται στη σημαντική μείωση στις αγροτικές περιοχές κατά 11,5 εκατοστιαίες μονάδες από το 2013 (το 2023: 6 % έναντι 9,5 % σε επίπεδο ΕΕ).

Η Ελλάδα συνεχίζει τις προσπάθειες για τη διατήρηση των χαμηλών ποσοστών πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου. 

Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+ (ΕΚΤ+) στηρίζει τη μείωση της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου, ιδίως μεταξύ των μαθητών από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και των μαθητών που έχουν διαφορετικό πολιτιστικό ή θρησκευτικό υπόβαθρο από εκείνο που επικρατεί στην Ελλάδα. 

Το ταμείο χρηματοδοτεί επίσης δράσεις για τη βελτίωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων με έμφαση στον γραμματισμό και στην αριθμητική. Στο τέλος του 2023 το Υπουργείο εξέδωσε νέες οδηγίες — κατευθύνσεις για τη λειτουργία των θεσμών (15)ενταξιακής εκπαίδευσης (Ελληνική Δημοκρατία, 2023) για την καλύτερη ρύθμιση και οργάνωση των εν λόγω υποστηρικτικών δομών.
 

Έχουν ληφθεί μέτρα για την ενίσχυση της ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης. 

Τα Κέντρα Διεπιστημονικής Αξιολόγησης, Συμβουλευτικής και Υποστήριξης (ΚΕΔΑΣΥ) ρυθμίζονται από τον νόμο(16) από το 2021 και εντοπίζουν και αξιολογούν διαταραχές και μαθησιακές δυσκολίες μεταξύ μαθητών ηλικίας 4 έως 22 ετών. 

Καθορίζουν επίσης το είδος της εξατομικευμένης παράλληλης στήριξης που απαιτείται, τη διάρκειά της κατά περίπτωση, και στηρίζουν τις σχολικές μονάδες. 

Το Υπουργείο αύξησε προσφάτως τον αριθμό του προσωπικού ειδικής υποστήριξης και των εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής για την στήριξη των εκπαιδευτικών στην τάξη σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Ωστόσο, η επιτυχής ενσωμάτωση εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση. 

Σύμφωνα με τον νόμο(17), ο μέγιστος αριθμός μαθητών σε μια τάξη μειώνεται μόνο σε περίπτωση που υπάρχει μαθητής με αναπηρία ή τέσσερις μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες(18).

Μεγάλο ποσοστό Ελλήνων μαθητών δεν επιτυγχάνει ένα ελάχιστο επίπεδο επάρκειας στα μαθηματικά, στην ανάγνωση ή στις φυσικές επιστήμες, ενώ πολύ λίγοι διαθέτουν προηγμένες δεξιότητες. 

Στο πρόγραμμα του ΟΟΣΑ του 2022 για τη διεθνή αξιολόγηση μαθητών (PISA), το 47,2 % των ατόμων ηλικίας 15 ετών είχαν χαμηλές επιδόσεις στα μαθηματικά, το 37,6 % στην ανάγνωση και το 37,3 % στις φυσικές επιστήμες (ΟΟΣΑ, 2023α). 

Τα ποσοστά αυτά συγκαταλέγονται μεταξύ των υψηλότερων ποσοστών χαμηλών επιδόσεων στην ΕΕ (μέσος όρος της ΕΕ: 29,5 % στα μαθηματικά, 26,2 % στην ανάγνωση, 24,2 % στις φυσικές επιστήμες). 

Ταυτόχρονα, το ποσοστό των μαθητών με υψηλές επιδόσεις είναι μεταξύ των χαμηλότερων στην ΕΕ και στους τρεις τομείς. Μόνο το 2 % των Ελλήνων νεαρής ηλικίας επέδειξαν προηγμένες δεξιότητες στα μαθηματικά (μέσος όρος της ΕΕ: 7,9 %), 2 % στην ανάγνωση (6,5 % στην ΕΕ) και 1,5 % στις φυσικές επιστήμες (6,9 % στην ΕΕ).

Στο πλαίσιο της συρρίκνωσης του πληθυσμού των μαθητών και της ύπαρξης σημαντικών αναντιστοιχιών δεξιοτήτων, τα στοιχεία αυτά εγείρουν ανησυχίες για τη μελλοντική προσφορά εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων στην Ελλάδα στο πλαίσιο μιας επιτυχούς διαχείρισης της διττής μετάβασης.

Η πτωτική πορεία στις βασικές δεξιότητες κατά την τελευταία δεκαετία αντικατοπτρίζει σημαντικές προκλήσεις όσον αφορά την ισότητα και την ποιότητα για το σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης. 

Οι χαμηλές επιδόσεις στα μαθηματικά έχουν αυξηθεί σε ολόκληρη την κοινωνικοοικονομική κατανομή από το 2018. 

Το 2022, 6 στους 10 μαθητές από μειονεκτούντα περιβάλλοντα (64 %) δεν πέτυχαν το ελάχιστο επίπεδο επάρκειας στα μαθηματικά (έναντι 52,8 % το 2018). 

Το ποσοστό έχει επίσης αυξηθεί σημαντικά στο ανώτερο τεταρτημόριο της κοινωνικοοικονομικής κατανομής, πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ (8,2 εκατοστιαίες μονάδες έναντι 2,2 εκατοστιαίων μονάδων στην ΕΕ), φτάνοντας το 26,7 %. Το ποσοστό αυτό είναι περίπου τριπλάσιο από το μέσο ποσοστό σε άλλες χώρες της ΕΕ (10,9 %). 

Το υψηλό ποσοστό μαθητών με χαμηλές επιδόσεις μεταξύ των προνομιούχων μαθητών, σε συνδυασμό με το χαμηλό ποσοστό μαθητών με υψηλές επιδόσεις, καταδεικνύει διαρθρωτικές προκλήσεις για την ποιότητα και την ισότητα της εκπαίδευσης. 

Τα αποτελέσματα αυτά είναι πιθανό να αντικατοπτρίζουν, για παράδειγμα, την υποχρηματοδότηση εκπαιδευτικών πολιτικών, τον αντίκτυπο κοινωνικοοικονομικών παραγόντων στις επιδόσεις, την έλλειψη σχολικής αυτονομίας, διάφορες προκλήσεις όσον αφορά την εφαρμογή μεθόδων διδασκαλίας βάσει ικανοτήτων και την καθιέρωση μιας νοοτροπίας αξιολόγησης. 

Η ισότητα, μετρούμενη ως η διαφορά μεταξύ των κοινωνικοοικονομικά μειονεκτούντων και προνομιούχων μαθητών με χαμηλές επιδόσεις και στους τρεις τομείς συνολικά, είναι ελαφρώς υψηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ, με διαφορά 13 εκατοστιαίων μονάδων (μέσος όρος της ΕΕ: 12,7 εκατοστιαίες μονάδες).

 

Οι χαμηλές επιδόσεις των μαθητών στις βασικές δεξιότητες παρουσίασαν αρνητική τάση από το 2012, παρά τις προσπάθειες βελτίωσης των εκπαιδευτικών αποτελεσμάτων. 

Η Ελλάδα συγκαταλέγεται μεταξύ των χωρών με τις χειρότερες επιδόσεις όσον αφορά τις βασικές δεξιότητες, με μεγαλύτερη πτωτική πορεία σε σχέση με τις τάσεις της ΕΕ, παρά τις σημαντικές μεταρρυθμίσεις που έχουν πραγματοποιηθεί. 

Αυτές περιλαμβάνουν τη μείωση της ηλικίας έναρξης της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης στην ηλικία των 4 ετών, την ανάπτυξη νέων προγραμμάτων σπουδών και σχολικών βιβλίων με έμφαση στις βασικές ικανότητες, την εισαγωγή καινοτόμων δράσεων στα σχολεία, την υιοθέτηση ευέλικτων διαδρομών εκπαίδευσης και κατάρτισης και τη δημιουργία νέων πρότυπων και πειραματικών σχολείων για τη βελτίωση της προσβάσιμης εκπαίδευσης για όλους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023).

 Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν την απόκτηση δεξιοτήτων, χρειάζονται χρόνο για να αποφέρουν απτά αποτελέσματα (Σοφιανοπούλου, 2024). 

Ωστόσο, οι διαρθρωτικές προκλήσεις που αναφέρθηκαν ανωτέρω παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεπίλυτες και έχουν πιθανό αντίκτυπο στα εκπαιδευτικά αποτελέσματα.

 Οι εκτεταμένες περίοδοι κλεισίματος των σχολείων λόγω της πανδημίας COVID-19 μπορεί επίσης να έχουν οδηγήσει σε μαθησιακές απώλειες, επιδεινώνοντας τα αποτελέσματα του PISA για την Ελλάδα.

Οι προκλήσεις που συνδέονται με το σχολικό κλίμα και την πειθαρχία μπορούν επίσης να επηρεάσουν τα αποτελέσματα. 

Σχεδόν ένας στους τέσσερις μαθητές (23,5 %) στην Ελλάδα ανέφερε ότι υπήρξε θύμα εκφοβισμού τουλάχιστον μερικές φορές τον μήνα, φαινόμενο που επηρεάζει μαθητές και σχολεία ανεξάρτητα από τα κοινωνικοοικονομικά τους χαρακτηριστικά. 

Οι μαθητές που υφίσταντο συχνά εκφοβισμό είχαν σημαντική διαφορά βαθμολογίας στα μαθηματικά (21 μονάδες).

Αντίθετα, οι Έλληνες μαθητές χαρακτηρίζονται από υψηλό αίσθημα του ανήκειν στο σχολείο —το 78,2 % από αυτούς αισθάνεται ότι ανήκει εκεί, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ΕΕ. 

Ωστόσο, αυτό δεν φαίνεται να έχει αντίκτυπο στις επιδόσεις των μαθητών στα μαθηματικά.

Από το τρέχον σχολικό έτος, ο επαγγελματικός προσανατολισμός ενισχύεται και επεκτείνεται. Στο πλαίσιο των «εργαστηρίων δεξιοτήτων», οι μαθητές κατά το 3ο έτος της κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης επωφελούνται από τον επαγγελματικό προσανατολισμό. 

Από το τρέχον σχολικό έτος, το Υπουργείο προσφέρει τη δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες επαγγελματικού προσανατολισμού από πιστοποιημένους εξωτερικούς οργανισμούς και σε μαθητές του 1ου έτους της ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη γενική εκπαίδευση και στα επαγγελματικά λύκεια (ΕΠΑΛ). 

Οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν σύμβουλο σταδιοδρομίας μέσω ειδικής ηλεκτρονικής εφαρμογής που αναπτύχθηκε από το Υπουργείο Παιδείας.

4. Επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση

Η Ελλάδα εισάγει πράσινες ειδικότητες και θεματικά σχολεία στην ΕΕΚ. Σύμφωνα με τον νόμο 4763/2020, ο οποίος μεταρρύθμισε σημαντικά την ΕΕΚ, το 2022 καθιερώθηκαν τέσσερα θεματικά πεδία για την πράσινη μετάβαση στα σχολεία ανώτερης δευτεροβάθμιας ΕΕΚ (ΕΠΑΛ): τεχνικός βιολογικής γεωργίας, τεχνικός εγκαταστάσεων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τεχνικός εγκαταστάσεων θέρμανσης και τεχνολογίας πετρελαίου και φυσικού αερίου, τεχνικός τοπίου και περιβάλλοντος σε έργα τεχνολογικής εφαρμογής (Ελληνική Δημοκρατία, 2020).

Σύμφωνα με τις διατάξεις του ίδιου νόμου, το 2021 τρία δημόσια ινστιτούτα επαγγελματικής κατάρτισης (ΔΙΕΚ) μετατράπηκαν σε θεματικά ιδρύματα με έμφαση στο φυσικό περιβάλλον και στη βιωσιμότητα (Cedefop, 2024).

Ένας νέος νόμος αποσκοπεί στην περαιτέρω μεταρρύθμιση της ΕΕΚ στην Ελλάδα. 

Ο νόμος 5082/2024 αποσκοπεί στην ενίσχυση της ενσωμάτωσης των διαφόρων δομών ΕΕΚ και στη βελτίωση των συνεργειών εντός του εθνικού πλαισίου επαγγελματικών προσόντων. 

Ο νόμος προβλέπει σημαντικές αλλαγές, όπως η αναβάθμιση των ινστιτούτων επαγγελματικής κατάρτισης (ΙΕΚ) και η μετονομασία τους σε σχολές ανώτερης επαγγελματικής κατάρτισης (ΣΑΕΚ). 

Προβλέπεται η δημιουργία κέντρων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης (ΚΕΕΚ), με στόχο: α) την ενίσχυση της κοινωνικής μετάβασης και β) τη σύνδεση με την αγορά εργασίας, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών. 

Ο νόμος προβλέπει επίσης τη δημιουργία γραφείων επαγγελματικής ανάπτυξης και σταδιοδρομίας (ΓΕΑΣ) μαζί με σχετική ψηφιακή πύλη πληροφόρησης. 

Τα προγράμματα των πρότυπων επαγγελματικών λυκείων (ΠΕΠΑΛ) θα επεκταθούν σε όλα τα επαγγελματικά λύκεια (ΕΠΑΛ).

Η Ελλάδα αύξησε τον αριθμό των θέσεων μαθητείας. Στην Ελλάδα, το 45,3 % των μαθητών μέσης εκπαίδευσης παρακολούθησαν προγράμματα επαγγελματικού προσανατολισμού το 2022(19). Μόνο το ένα τρίτο (35,4 % το 2023) των πρόσφατων αποφοίτων ΕΕΚ στην Ελλάδα είχε παρακολουθήσει επιμόρφωση στον χώρο εργασίας(20), πολύ κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ (64,5 %). 

Κατά το σχολικό έτος 2023/2024, στο πλαίσιο του προγράμματος μαθητείας που προσφέρεται στο επίπεδο 5 του ευρωπαϊκού πλαισίου επαγγελματικών προσόντων (τμήματα μεταδευτεροβάθμιας μαθητείας), διατέθηκαν συνολικά 9 550 θέσεις μαθητείας.

Αυτό αντιστοιχεί σε σημαντική αύξηση κατά 45,5 % των θέσεων μαθητείας σε σύγκριση με το προηγούμενο σχολικό έτος. Η τάση αυτή αναμένεται να συνεχιστεί κατά τα επόμενα έτη.

Το ΕΚΤ+ στηρίζει την ΕΕΚ στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνική συνοχή» των ταμείων της πολιτικής συνοχής, το ΕΚΤ+ στηρίζει μέτρα για τη διακυβέρνηση της ΕΕΚ. 

Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν τη σύσταση μονάδας διαχείρισης έργου αφιερωμένης στη στήριξη της διακυβέρνησης του στρατηγικού σχεδίου για την ΕΕΚ, τη διά βίου μάθηση και τη νεολαία.

 Επιπλέον, περιλαμβάνει την ανάπτυξη ενός συστήματος πιστοποίησης για συμβούλους σταδιοδρομίας και επαγγελματικού προσανατολισμού και ενός παρατηρητηρίου για την παρακολούθηση της μετάβασης των αποφοίτων ΕΕΚ στην αγορά εργασίας. 

Αυτό επικεντρώνεται στα επίπεδα 3 και 5 του εθνικού πλαισίου επαγγελματικών προσόντων και περιλαμβάνει δράσεις με στόχο την παρακολούθηση της προόδου, την ανάλυση του ρόλου της πιστοποίησης και τη χαρτογράφηση των εκπαιδευτικών και επαγγελματικών διαδρομών. 

Οι πρωτοβουλίες επαγγελματικής κατάρτισης καλύπτονται επίσης από το ΕΚΤ+, όπως η δράση για την επαγγελματική κατάρτιση φοιτητών σε δημόσιες σχολές τριτοβάθμιας επαγγελματικής κατάρτισης που επικεντρώνεται στη χρηματοδότηση θεωρητικής και εργαστηριακής κατάρτισης, καθώς και πρακτικής κατάρτισης για νέους φοιτητές.

Έγιναν προσπάθειες για την αύξηση της συνάφειας της απόκτησης δεξιοτήτων με την αγορά εργασίας με την υποστήριξη του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης της ΕΕ.

 Οι πρόσφατοι απόφοιτοι ΕΕΚ στην Ελλάδα έχουν σχετικά χαμηλό ποσοστό απασχόλησης (67,4 % το 2023, σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ που είναι 81,0 %)(21). 

Στόχος σχετικού έργου του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης, το οποίο δεν περιορίζεται στην ΕΕΚ, είναι η στήριξη του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, καθώς και της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) στην ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για την απόκτηση δεξιοτήτων από το σχολείο έως την εκπαίδευση ενηλίκων, ώστε να αυξηθεί η συνάφειά τους με την αγορά εργασίας. 

Τα αναμενόμενα αποτελέσματα είναι: α) η θέσπιση πλαισίου δεξιοτήτων και ικανοτήτων για την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση· β) η ανάπτυξη μεθοδολογίας για τον τεκμηριωμένο προσδιορισμό των χαρακτηριστικών των ατόμων που αναζητούν εργασία, καθώς και μηχανισμών ανατροφοδότησης για προγράμματα αναβάθμισης των δεξιοτήτων και επανειδίκευσης· και γ) η ανάπτυξη ενός πλαισίου αξιολόγησης βάσει επιδόσεων για τους σχετικούς παρόχους μη τυπικής μάθησης.

Πλαίσιο 2: Σημαντικές μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις στο πλαίσιο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της ΕΕ για την ΕΕΚ στην Ελλάδα

Στο σχέδιο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της Ελλάδας περιλαμβάνονται αποφασιστικές δράσεις σχετικά με την ΕΕΚ:

Μια νέα στρατηγική για τη διά βίου μάθηση και το εθνικό σύστημα αναβάθμισης των δεξιοτήτων, συμπεριλαμβανομένων μέτρων για την ανάπτυξη του νέου θεσμικού πλαισίου για τη διά βίου μάθηση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων, τον ποιοτικό έλεγχο του εκπαιδευτικού υλικού και την ανάπτυξη εθνικής πύλης για τις δεξιότητες (δικτυακή πύλη skills.gov.gr)

Μεταρρύθμιση της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων του εκπαιδευτικού περιεχομένου και του εκπαιδευτικού υλικού των θεματικών και πειραματικών σχολών ανώτερης επαγγελματικής κατάρτισης, καθώς και του εργαστηριακού εξοπλισμού των εργαστηριακών κέντρων και των πρότυπων επαγγελματικών λυκείων (ΠΕΠΑΛ).

Μεταρρύθμιση και ανάπτυξη του συστήματος μαθητείας της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης (ΔΥΠΑ).

Εκσυγχρονισμός του συστήματος επαγγελματικής κατάρτισης της ΔΥΠΑ και του Λογαριασμού για την Απασχόληση και την Επαγγελματική Κατάρτιση (ΛΑΕΚ), συμπεριλαμβανομένων μέτρων αναβάθμισης των εκπαιδευτικών προγραμμάτων για άτομα με αναπηρία.

Η μεταρρύθμιση των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης μέσω της υλοποίησης του έργου «Ολοκληρωμένη δράση κατάρτισης και απασχόλησης για ανέργους ηλικίας 25 έως 45 ετών».

https://commission.europa.eu/business-economy-euro/economic-recovery/re…

5. Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Το ποσοστό ολοκλήρωσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης πλησιάζει τον στόχο σε επίπεδο ΕΕ για το 2030. Το 2023 το 44,5 % των Ελλήνων ηλικίας 25-34 ετών ήταν κάτοχοι πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, υπερβαίνοντας τον μέσο όρο της ΕΕ που ήταν 43,1 %.

 Πρόκειται για σημαντική αύξηση κατά 7,3 εκατοστιαίες μονάδες κατά την τελευταία δεκαετία (έναντι της αύξησης του μέσου όρου της ΕΕ κατά 8 εκατοστιαίες μονάδες) και αναδεικνύει το γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία αποδίδει μεγάλη σημασία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. 

Η Ελλάδα είχε επίσης ένα από τα υψηλότερα ποσοστά γυναικών αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στους τομείς των θετικών επιστημών, της τεχνολογίας, της μηχανικής και των μαθηματικών (STEM) το 2022(22), στο 40,7 %(23) (Eurostat, 2024). 

Το 2023 υπήρξε χάσμα μεταξύ των φύλων όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο κατά 17 εκατοστιαίες μονάδες υπέρ των γυναικών.

 Για να επιτύχει καλύτερη ισορροπία μεταξύ των φύλων, το 2023 η Ελλάδα δρομολόγησε μια σημαντική πρωτοβουλία πολιτικής σχετικά με την ισότητα των φύλων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). 

Επιπλέον, καθιερώνεται ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). 

Το ποσοστό των διεθνών φοιτητών παρέμεινε σταθερό μεταξύ του 2019 και του 2021, αντιπροσωπεύοντας το 3 % του συνόλου των φοιτητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΟΟΣΑ, 2023δ).

Η κινητικότητα των αποφοίτων είναι εξαιρετικά ασύμμετρη. 

Η Ελλάδα συγκαταλέγεται μεταξύ των χωρών με τις υψηλότερες καθαρές αποστολές αποφοίτων για σπουδές στο εξωτερικό, στην ΕΕ. 

Το 2022 η σχέση μεταξύ του αριθμού των αποφοίτων από άλλες χώρες της ΕΕ που έρχονται στην Ελλάδα για να σπουδάσουν με τον αριθμό των φοιτητών που στέλνει η Ελλάδα στο εξωτερικό για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους σε άλλη χώρα της ΕΕ ήταν στο – 78 %(24) (υπέρ της εξερχόμενης κινητικότητας)(25).

 Το 2022 το 12 % των Ελλήνων φοιτητών σπούδασε στο εξωτερικό (έναντι 10,9 % στην ΕΕ και του στόχου του 23 % σε επίπεδο ΕΕ)(26) —10,5 % για την απόκτηση πτυχίου στο εξωτερικό, 1,5 % για χρονικά περιορισμένη κινητικότητα βάσει του συστήματος μεταφοράς ακαδημαϊκών μονάδων. 

Αντίθετα, το ποσοστό εισερχόμενης κινητικότητας για την απόκτηση πτυχίου το 2022 ήταν χαμηλό, 1,8 % έναντι 8,7 %. 

Σχεδόν όλοι οι μετακινούμενοι απόφοιτοι βάσει του συστήματος μεταφοράς ακαδημαϊκών μονάδων από την Ελλάδα πήγαν στο εξωτερικό το 2022 στο πλαίσιο προγραμμάτων της ΕΕ (98,2 % έναντι 54,6 % στην ΕΕ)(27). 

Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2022/2023, το 20 % των φοιτητών Erasmus+ θα έπρεπε να ήταν φοιτητές με λιγότερες ευκαιρίες σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές που παρέχονται από το Υπουργείο, οι οποίες καθορίζουν κίνητρα και συστάσεις ανώτατου επιπέδου.

Από το ακαδημαϊκό έτος 2025/2026, είναι δυνατή η εγκατάσταση μη κρατικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα(28), ενώ παράλληλα θεσπίζονται κανονισμοί για την ενίσχυση των δημόσιων πανεπιστημίων. 

Η Ελλάδα επιτρέπει στα πανεπιστήμια του εξωτερικού να ιδρύουν παραρτήματα στην Ελλάδα. Τα παραρτήματα χρεώνουν δίδακτρα, αλλά λειτουργούν ως μη κερδοσκοπικές δομές. 

Τα ιδρυτικά κριτήρια για τα ιδρύματα αυτά καθορίζουν, για παράδειγμα, έναν ελάχιστο αριθμό τμημάτων και ένα ελάχιστο κόστος ίδρυσης, υπό την εποπτεία της Εθνικής Αρχής Ανώτατης Εκπαίδευσης. 

Προϋπόθεση για την εγγραφή των φοιτητών είναι να έχουν επιτύχει τη βάση εισαγωγής στις εθνικές εξετάσεις που παρέχουν πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ή να διαθέτουν διεθνές απολυτήριο ή απολυτήριο σχολικής εκπαίδευσης από άλλη χώρα, ισοδύναμο με εκείνο της Ελλάδας.

6. Εκπαίδευση ενηλίκων

Η συμμετοχή στην εκπαίδευση ενηλίκων μειώθηκε σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη. 

Το 2022 η συμμετοχή των ενηλίκων στην εκπαίδευση και την κατάρτιση στην Ελλάδα ανήλθε στο 15,1 %, ποσοστό χαμηλότερο από ό,τι το 2016 (16 %) και πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (39,5 %)(29). 

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στη συμμετοχή στην εκπαίδευση ενηλίκων(30) με βάση το επίπεδο εκπαίδευσης, το φύλο, την ηλικία, το εργασιακό καθεστώς και τον τόπο διαμονής (αστικές και αγροτικές περιοχές).

Η Ελλάδα έχει θέσει έναν φιλόδοξο στόχο για τους ενήλικες που συμμετέχουν στην κατάρτιση κάθε χρόνο. 

Στόχος είναι να συμμετέχει το 40 % των ενηλίκων σε κατάρτιση κάθε χρόνο έως το 2030, ποσοστό υπερδιπλάσιο του ποσοστού 15,1 % για το 2022. 

Το στρατηγικό σχέδιο 2022-2024 για την επαγγελματική εκπαίδευση, την κατάρτιση, τη διά βίου μάθηση και τη νεολαία (Cedefop και Refernet, 2023), το οποίο βασίζεται στον νόμο 4763/2020, αναγνωρίζει την πρόκληση της αύξησης των ποσοστών συμμετοχής των ενηλίκων, ιδίως μεταξύ των ατόμων με χαμηλό επίπεδο προσόντων.

Αναγνωρίζει επίσης την ανάγκη να ενισχυθεί η ποιότητα των προγραμμάτων διά βίου μάθησης για τους ενήλικες στην Ελλάδα.

Τα ταμεία της πολιτικής συνοχής της ΕΕ στηρίζουν την εκπαίδευση ενηλίκων. 

Η ισχύουσα συμφωνία εταιρικής σχέσης μεταξύ της Επιτροπής και της Ελλάδας στο πλαίσιο των ταμείων για την περίοδο προγραμματισμού 2021-2027 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2021β) αντικατοπτρίζει τις νέες προτεραιότητες της Επιτροπής για την Ελλάδα κατά τα επόμενα έτη. 

Τα σχετικά μέτρα του προγράμματος «Ανθρώπινοι πόροι και κοινωνική συνοχή» που υποστηρίζεται από το ΕΚΤ+ περιλαμβάνουν δράσεις εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς για τη συνέχιση της λειτουργίας και την επέκταση των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας που δημιουργήθηκαν το 2024(31), μέτρα για τη στήριξη της μάθησης στην εργασία με παρεμβάσεις πρακτικής άσκησης και μαθητείας(32) και πρωτοβουλίες για την ενδυνάμωση 25 000 ανέργων νέων και τη βελτίωση των δεξιοτήτων των εργαζομένων σε διάφορους τομείς με ευκαιρίες κατάρτισης και πιστοποίησης, με τη διευκόλυνση επαγγελματικών και τομεακών φορέων. 

Το ΕΚΤ+ στηρίζει επίσης μέτρα που σχετίζονται με την εκπαίδευση ενηλίκων στο πλαίσιο των 13 περιφερειακών επιχειρησιακών προγραμμάτων για την Ελλάδα.

Ειδικότερα, οι μακροχρόνια άνεργοι υποστηρίζονται μέσω στοχευμένων υπηρεσιών και της απόκτησης νέων δεξιοτήτων για εργαζομένους σε δυναμικούς τομείς ή τομείς αναδιάρθρωσης.

Στο πλαίσιο του προγράμματος του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, προβλέπονται ολοκληρωμένες παρεμβάσεις για μια δίκαιη μετάβαση στην περίοδο μετά τον λιγνίτη, συμπεριλαμβανομένης της στοχευμένης κατάρτισης για τους ανέργους και τους πρώην εργαζομένους σε επιχειρήσεις και περιοχές που επηρεάζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από την απολιγνιοποίηση. Αυτό συνδυάζεται με τις ανάγκες διάγνωσης, την παροχή επαγγελματικών συμβουλών και την κοινωνική ενδυνάμωση των συμμετεχόντων.

Βιβλιογραφία

   Bianchi, G., Pisiotis, U. and Cabrera Giraldez, M., GreenComp: Το ευρωπαϊκό πλαίσιο ικανοτήτων βιωσιμότητας, Punie, Y. και Bacigalupo, M. (επιμελητές), EUR 30955 EL, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο, 2022, ISBN 978-92-76-46485-3, doi:10.2760/13286, JRC128040.
   Cedefop and Refernet (2023), The 2022-24 strategic plan for vocational education and training, lifelong learning and youth: Greece. Timeline of VET policies in Europe (Το στρατηγικό σχέδιο 2022-2024 για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, τη διά βίου μάθηση και τη νεολαία: Ελλάδα. Χρονολόγιο των πολιτικών ΕΕΚ στην Ευρώπη). https://www.cedefop.europa.eu/el/tools/timeline-vet-policies-europe/sea…
   Cedefop (2024), Vocational education and training policy briefs 2023 – Greece. Cedefop monitoring and analysis of vocational education and training policies (Ενημέρωση πολιτικής για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση 2023 — Ελλάδα. Παρακολούθηση και ανάλυση των πολιτικών επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης από το Cedefop). http://data.europa.eu/doi/10.2801/298409
   Eurochild (2024), Children’s Rights: Political will or won’t? Eurochild 2023 report on children in need across Europe (Δικαιώματα του παιδιού: Πολιτική βούληση ή όχι; Έκθεση της Eurochild του 2023 σχετικά με τα παιδιά που έχουν ανάγκη σε ολόκληρη την Ευρώπη). https://eurochild.org/uploads/2023/11/Childrens-Rights-Political-will-o…
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ευρωπαϊκός Εκτελεστικός Οργανισμός Εκπαίδευσης και Πολιτισμού, Learning for sustainability in Europe — Building competences and supporting teachers and schools (Μάθηση για τη βιωσιμότητα στην Ευρώπη — Ανάπτυξη ικανοτήτων και στήριξη εκπαιδευτικών και σχολείων), έκθεση του δικτύου Eurydice, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2024, https://data.europa.eu/doi/10.2797/81397.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κοινό Κέντρο Ερευνών (2022). GreenComp, Το ευρωπαϊκό πλαίσιο ικανοτήτων βιωσιμότητας, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, https://data.europa.eu/doi/10.2760/13286.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2021α), Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Νεολαίας, Αθλητισμού και Πολιτισμού, Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και της κατάρτισης 2021 — Ελλάδα, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2021.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2021β), Συμφωνία εταιρικής σχέσης με την Ελλάδα, 2021-2027.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2022α), Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Νεολαίας, Αθλητισμού και Πολιτισμού, Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και κατάρτισης 2022 — Ελλάδα, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2022, https://data.europa.eu/doi/10.2766/490319.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2023), Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Νεολαίας, Αθλητισμού και Πολιτισμού, Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και κατάρτισης 2023 — Ελλάδα, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2023, https://data.europa.eu/doi/10.2766/654395.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2023α), Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Νεολαίας, Αθλητισμού και Πολιτισμού, Kirdulytė, G., Abozeid, O., Makauskė, G. et al., Study on learning mobility — Progress, obstacles and way forward — Final report (Μελέτη για τη μαθησιακή κινητικότητα — Πρόοδος, εμπόδια και μελλοντική πορεία — Τελική έκθεση), Kirdulytė, G.(επιμ.), Abozeid, O.(επιμ.), Makauskė, G.(επιμ.), Del Cogliano, D.(επιμ.), Pupinis, M.(επιμ.), Schouenborg, J.(επιμ.), Fras, M.(επιμ.), Ponchon, C.(επιμ.), Nicodemi, S.(επιμ.), Dumčius, R.(επιμ.), Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2023, https://data.europa.eu/doi/10.2766/504434.
   Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2024), Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Νεολαίας, Αθλητισμού και Πολιτισμού, The twin challenge of equity and excellence in basic skills in the EU – An EU comparative analysis of the PISA 2022 results (Η διττή πρόκληση της ισότητας και της αριστείας σε βασικές δεξιότητες στην ΕΕ — Συγκριτική ανάλυση των αποτελεσμάτων του προγράμματος PISA για το 2022), Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2024, https://data.europa.eu/doi/10.2766/881521.
   Ευρωπαϊκός Εκτελεστικός Οργανισμός Εκπαίδευσης και Πολιτισμού, Eurydice (Eurydice, 2023), Mobility scoreboard — Higher education background report 2022/2023 (Πίνακας αποτελεσμάτων για την κινητικότητα — Προπαρασκευαστική έκθεση για την τριτοβάθμια εκπαίδευση 2022/2023), έκθεση του δικτύου Eurydice, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2023, https://data.europa.eu/doi/10.2797/001589.
   Ελληνική Δημοκρατία (2020), Γενική Γραμματεία Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Διά Βίου Μάθησης, Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης, Οδηγοί Σπουδών ειδικοτήτων.
   Ελληνική Δημοκρατία (2022), Νόμος 4957/2022, Νέοι Ορίζοντες στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα: Ενίσχυση της ποιότητας, της λειτουργικότητας και της σύνδεσης των Α.Ε.Ι. με την κοινωνία και λοιπές διατάξεις. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως Α 141/21.7.2022 https://www.kodiko.gr/nomothesia/document/807164/nomos-4957-2022.
   Ελληνική Δημοκρατία (2023), Υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, Γενική Γραμματεία Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και Ειδικής Αγωγής, Διεύθυνση Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, «Οδηγίες — κατευθύνσεις για τη λειτουργία των θεσμών ενταξιακής εκπαίδευσης», Δεκέμβριος 2023.
   Ελληνική Δημοκρατία (2024), Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, Συμφωνία εταιρικής σχέσης για την περιφερειακή ανάπτυξη 2021-2027.
   Πρόγραμμα Fulbright, 2024.
   ΟΟΣΑ (2023α), Αποτελέσματα του προγράμματος PISA για το 2022 (τόμος I): The State of Learning and Equity in Education (Η κατάσταση της μάθησης και της ισότητας στην εκπαίδευση), PISA, εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι, https://doi.org/10.1787/53f23881-en.
   ΟΟΣΑ (2023β), Αποτελέσματα του προγράμματος PISA για το 2022 (τόμος II): Learning During – and From – Disruption (Μάθηση κατά τη διάρκεια —και μέσω— διαταραχής), PISA, εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι, https://doi.org/10.1787/a97db61c-en.
   ΟΟΣΑ (2023γ), Αποτελέσματα του προγράμματος PISA για το 2022: Factsheets, Greece(Ενημερωτικά δελτία, Ελλάδα).
   ΟΟΣΑ (2023δ), Ελλάδα, στο Education at a Glance 2023: OECD Indicators (Η Εκπαίδευση με μια ματιά, έκδοση 2023: οι δείκτες του ΟΟΣΑ), εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι, https://doi.org/10.1787/21cc6b71-en.
   RSP (2019), A rounder sense of purpose, Educational competences for sustainable development (Μια πιο ολιστική έννοια του σκοπού, Εκπαιδευτικές ικανότητες για τη βιώσιμη ανάπτυξη).
   Σοφιανοπούλου, Χ. (Φεβρουάριος 2024), Βασικά Συμπεράσματα από το PISA 2022. διαΝΕΟσις. https://www.dianeosis.org/2024/02/vasika-symperasmata-apo-to-pisa-2022/.
   ΟΕΕ/ΗΕ (2012), Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Ευρώπη, Strategy for Education for Sustainable Development, Learning for the future, Competence in education for sustainable development (Στρατηγική για την εκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη, Μάθηση για το μέλλον, Ικανότητα στην εκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη).